زئولیت(zeolite) یکی از مدیاهای تصفیه شیمیایی است که در فیلتراسیون آب آکواریوم از آن استفاده می‌شود و به‌وسیله تبادل یونی عمل تصفیه آب را انجام می‌دهد. در سال 1850 برای اولین بار تبادل یونی در خاک کشاورزی که در آن یون آمونیوم با یون‌های کلسیم و منیزیم مبادله شده گزارش شد و با انجام آزمایش‌های متعدد در سال 1870 ثابت شد که مواد معدنی می‌توانند با یکدیگر تبادل یونی داشته باشند؛ در بین آن‌ها زئولیت تبادل یونی ویژه‌ای داشت.
زئولیت چیست؟
زئولیت نوعی رزین معدنی است که از دو کلمه یونانی مشتق شده که باهم به معنای سنگ جوشان است؛ نام‌گذاری آن به دلیل کف کردن زئولیت در اثر حرارت است. زئولیت ماده‌ای جامد و بلوری شکل است که منافذی ریزی در بافت خود داشته و پیوندهای مولکولی آب در آن سست است، به همین دلیل در مجاورت گرما بدون هرگونه تغییر ظاهری آب خود را ازدست‌داده و در نبود حرارت و مجاورت آب مجدداً آن را جذب می‌کند.
انواع زئولیت
این مدیای شیمیایی انواع مختلفی دارد که بر اساس شکل ظاهری، طریقه تشکیل شدن آن و خاصیت اسیدی می‌توان آن را دسته‌بندی کرد.
بر اساس شکل ظاهری: این مدیای شیمیایی بر اساس شکل ظاهری به انواع استوانه‌ای، رشته‌ای و مختلط تقسیم می‌شوند.
نحوه تشکیل شدن: این مدیا بر اساس روش شکل‌گیری به دو نوع رسوبی و آتش‌فشانی تقسیم می‌شوند.
خاصیت اسیدی و بازی: در این روش دسته‌بندی این مدیا بر اساس مقدار آلومینیوم به سیلیسیم در دامنه 0.8 و بالاتر باشند اسیدی و در بازه 0.6 و کمتر بازی محسوب می‌شود.
کاربرد زئولیت
زئولیت از آلومینوسیلیکات سدیم تشکیل‌شده و در صنایع به‌عنوان جاذب مایعات کاربرد داشته از آن در کشاورزی، محیط‌زیست، تصفیه آب، تولید محصولات صنعتی و خانگی استفاده می‌شود. از این مدیای شیمیایی در صنعت تصفیه آب شیرین به‌عنوان کاتالیزور استفاده می‌شود.
زئولیت که بانام تجاری آنزیمیت در ایران به شناخته می‌شود و در سه نوع دامی، طیور و آبزیان تولید و عرضه می‌گردد. نوع دامی آن شبیه آرد آسیاب و نرم شده که برای مصرف در آکواریوم‌های ماهی های زینتی مناسب نیست. دانه‌بندی درشت‌تری آن نیز برای صنعت طیور و برای پرورش ماهی استفاده می‌شود.
عملکرد زئولیت
یون‌های سدیم موجود در این مدیا با یون‌های کلسیم و منیزیم آب واکنش داده و با یکدیگر تبادل یونی می‌کنند و همین واکنش باعث رسوب کلسیم و منیزیم درنتیجه کاهش سختی آب می‌شود. در تبادل یونی زئولیت، یون سدیم خود را مبادله می‌کند به همین دلیل به زئولیت سدیمی نیز مشهور شده است.
یون‌های سدیم موجود در این مدیا صرفاً جایگزین کلسیم و منیزیم محلول در آب‌شده و بر روی سایر آنیون‌های آب شامل سولفات، کلراید و سیلیکات‌ها مؤثر و این ترکیبات بدون هیچ تغییری در آب باقی می‌ماند. در سال 1970 زئولیت هایی ساخته شد که به‌جای سدیم فعال، هیدروژن فعال داشته و سختی آب و خاصیت اسیدی آب را کاهش می‌دادند.
مزایا و مضرات زئولیت
زئولیت ها به دلیل خواص جذب آمونیاک و جذب فلزات سنگین آب به‌عنوان مدیای شیمیایی مصرف می‌شود؛ این مدیای شیمیایی با جذب آلومینیوم و اکسید آهن باعث کاهش جلبک‌ها شده و برای ماهی‌ها بسیار مفید است؛ به همین دلیل امروزه از آن در پرورش ماهی های گرمابی و پرورش ماهی های زینتی آب شیرین برای حذف آلومینیوم، اکسید آهن و آمونیاک آب استفاده کرد.
بعد از آزمایش آمونیاک آب به دلیل بالا بودن سطح مقدار آمونیاک می‌توانید از زئولیت استفاده کنید ولی در غیر این صورت ضرورتی در استفاده از آن وجود ندارد.
اگرچه از این مدیا برای خنثی نمودن میزان بالای آمونیاک در آکواریوم آب شیرین استفاده می‌شود ولی باید به این نکته توجه داشت که زئولیت نمی‌تواند نیتریت را جذب و خنثی کند. در صورت استفاده از این مدیا در آکواریوم‌هایی که به‌تازگی راه‌اندازی شده است و چرخه نیتروژن آن سپری نشده باشد آمونیاک آن توسط این مدیا جذب‌شده و نیتریت آن افزایش می‌یابد و افزایش نیتریت باعث مسمومیت ماهی آکواریوم درنتیجه تنبلی ماهی ها و بی‌حالی و بی‌اشتهایی و نهایتاً مرگ آن‌ها خواهد شد.
این مدیا قیمت کمتری نسبت با سایر مدیاهای شیمیایی دارد که این تفاوت قیمت با مرغوبیت آن نیز ارتباط داشته لذا اگر می‌خواهید نتیجه بهتری بگیرید از زئولیت هایی با برند معتبر استفاده کنید.
زئولیت با پیت موس و ذغال اکتیو تداخل داشته و استفاده از این سه مدیا تأثیر مثبت یکدیگر را کاهش داده بنابراین بهتر است با توجه به شرایط شیمی آب آکواریوم خود از یک از این سه مدیا استفاده کنید. بعضی بر این عقیده هستند که استفاده از زئولیت نه‌تنها مفید نیست بلکه به دلیل جذب آمونیاک آب که غذای باکتری‌های نیتروژن خوار است می‌تواند مضر هم باشد.
با توجه به توانایی این مدیا در جذب آمونیاک، در صورت استفاده از آن جمعیت باکتری ها به‌شدت کاهش‌یافته ولی مقدار نیتریت افزایش می‌یابد. افزایش نیتریت باعث مسمومیت موجودات زنده داخل آکواریوم می‌شود، به همین دلیل توصیه می‌کنیم جز در موارد ضروری از آن استفاده نکنید.
در صورت اشباع این مدیا آن را دور نریزید زیرا می‌توانید از آن به‌عنوان کود برای گیاهان گلدانی یا حتی باغچه استفاده کنید. توصیه می‌کنیم در استفاده از آن زیاده‌روی نکنید زیرا به دلیل قوی بودن آن به ریشه گیاه آسیب رسانده و آن را از بین خواهد برد.
احیای زئولیت
عمر مفید زئولیت دو ماه بوده و عملکرد آن بعد این مدت دچار افت شدید شده و در صورت شارژ مجدد آن توصیه می‌کنیم بخشی از آن را با مدیای جدید جایگزین نمایید. شارژ مجدد زئولیت توصیه نمی‌شود ولی برای بازیابی و احیای زئولیت می‌توانید آن را در محلول یک درصد کلرید سدیم (نمک معمولی) غوطه‌ور کنید. از روش‌های دیگر احیای این مدیا حرارت دادن و خشک‌کردن آن است که به اثربخشی روش اول نیست.
با سپاس از اینکه سایت تنگیتو را برای مطالعه این مقاله انتخاب کردید