بستر آکواریوم گیاهی گونهای از خاک است که در آکواریومهای گیاهی برای کاشت و کشت گیاهان آبزی مورداستفاده قرار میگیرد. بهطورکلی بستر یا Soil مخلوطی از مواد معدنی، مواد غیره معدنی، گازها و مایعات است که نیازهای گیاهان را برای رشد و تکثیر آنها فراهم میکند.
گیاهان مختلف به مواد مغذی متفاوتی برای رشد خود نیاز داشته به همین دلیل هر خاکی برای استفاده در آکواریوم مناسب نیست. گیاهان آبی برای رشد و تکثیر خود نیازمند به مواد مغذی مشخصی هستند که کمبود هر یک از آنها با بروز معایبی در برگ، ساقه و ریشه آنها قابلمشاهده بوده و کمتوجهی به آنها بهمرور باعث مرگ آنها خواهد شد؛ به همین دلیل شرکتهای تولیدکننده تجهیزات آکواریوم اقدام به تولید بسترهای آکواریوم گیاهی نمودند.
در حال حاضر خاک و کود آکواریوم متنوعی در بازار عرضه میشود که به دلیل پراکندگی و عدم وجود اطلاعات منسجم در منابع فارسی در این خصوص، باعث سردرگمی افراد مبتدی در انتخاب آن شده است به همین دلیل در این مقاله تلاش میکنیم بهطور کامل کود آکواریومی را در این مقاله موردبررسی قرار دهیم.
خاک و بستر آکواریوم گیاهی چیست؟
خاک و بستر آکواریوم گیاهی محلی برای ریشهزایی گیاهان بوده که علاوه برجذب مواد مغذی موردنیاز گیاهان باعث تثبیت آنها میشود. شرکت ADA با دارا بودن تجهیزات پیشرفته و مواد اولیه مرغوب اولین شرکتی است که خاک و بستر آکواریوم گیاهی را تولید کرده و پسازاین شرکت سایر برندها با اختلافی چندساله شروع به ساخت کود و بستر آکواریوم گیاهی کردند.
بهترین کود آکواریوم گیاهی علاوه بر داشتن خاصیت اسیدی و دارا بودن 16 عنصر مغذی شامل کربن (C)، هیدروژن (H)، اکسیژن (O)، نیتروژن (N)، فسفر (P)، پتاسیم (K)، منیزیم (Mg)، گوگرد (S)، کلسیم (Ca)، آهن (Fe)، روی (Zn)، منگنز (Mn)، بُر (B)، مس (Cu)، مولیبدن (Mo) و كلر (Cl) بایستی فاقد ترکیبات آهکی باشد.
خاک و بستر برخلاف شن در آکواریوم فعال بوده و با اصلاح پارامترهای شیمیایی آب بهویژه کاهش سختی آب و کاهش خاصیت اسیدی آب (Ph) به کمتر از 7 علاوه برافزایش میزان جذب مواد مغذی توسط گیاهان، شرایط زندگی را برای اکثر ماهیها، میگوها و گیاهان آبزی بهبود میبخشد. بستر و کودهای آکواریومی به یک روش مشخص و با استفاده از خاکهای آتشفشانی که حاوی عناصر مغذی کمیابی است ساختهشده و تنها تفاوت آنها در میزان مواد مغذی و تراکم گرانولهای آنها است.
ساخت بستر آکواریوم گیاهی
خاک آکواریوم گیاهی از تنوع بسیار بالایی برخوردار بوده و هر برندی خاک مخصوص به خود را تولید کرده است. ماده اصلی انواع خاک آکواریوم پلنت، خاک لاتریت بوده و سایر ترکیبات مانند پیت موس، خاکسترهای آتشفشانی، زغال و بافرها در مراحل مختلف تولید به آن افزودهشده و به شکل گرانول ریزودرشت قهوهای و قهوهای تیره درآمده و در دمایی خاص پخته میشوند.
خاکسترهای آتشفشانی مورداستفاده در کود آکواریوم پلنت حاوی مواد مغذی کمیاب، اسید هیومیک و فولولیک هستند که باعث افزایش سلامت و شادابی موجودات زنده آکواریوم میشود. علاوه بر مواد مغذی در کود آکواریوم پلنت از کربن فعال برای شفافیت و کریستالی شدن آب آکواریوم و ترکیبات بافری برای افزایش توانایی حفظ خاصیت اسیدی و افزایش ظرفیت بافری آب استفاده میشود.
تفاوت بستر آکواریوم گیاهی شرکتهای مختلف در مقدار مواد مغذی و دمای پخت آنها است که علاوه بر تأثیر در کیفیت و طول عمر آنها باعث تغییر رنگ آنها نیز میشود.
گرانولهای کود و بستر نسبت به شن دارای بافتی نرمتر بوده که در تماس با آب نرمتر شده و با حرکت ریشه گیاهان آبزی و واکنشهای شیمایی بهمرور خردشده و مواد مغذی آن آزاد میشود. برخی از شرکتها برای جلوگیری از خرد شدن و افزایش ماندگاری کود آکواریوم پلنت در مراحل تولید مقدار دما و مدتزمان پخت را افزایش میدهند که افزایش دما و مدتزمان آن باعث تجزیه مواد مغذی موجود در خاک آکواریوم میشود.
فواید خاک و بستر آکواریوم گیاهی
همانطور که در بالا به آن اشاره کردیم بستر آکواریوم گیاهی اصلیترین منبع تأمین مواد مغذی برای گیاه است که گیاه در آن با ریشهزایی و تثبیت خود مواد مغذی را جذب میکند. یکی دیگر از مزایای بسیار مهم بستر فراهم کردن زمینه برای جریان آب در کف آکواریوم درنتیجه گردش دما و مواد غذایی است که به لطف وجود فاصله و شکافهای موجود در بین گرانولهای ریزودرشت بستر است.
همانطور که در مقاله دکوراسیون آکواریوم به آن اشاره کردیم بستر پس از سنگ، ریشه و چوب آکواریوم مهمترین عنصر در طراحی آکواریوم آب شیرین محسوب میشود. طراحی یک منظره طبیعی بدون استفاده از بستری همگن با سایر عناصر دکور امکانپذیر نبوده و طراح میبایست متناسب با طرح و منظره خود از نوع و رنگ مناسب کود گیاهان آکواریومی استفاده نماید.
بستر آکواریوم گیاهی بهوسیله واکنشهای شیمیایی با ترکیبات موجود در آب آکواریوم باعث اصلاح و تغییر پارامترهای شیمیایی آب بهویژه کاهش خاصیت اسیدی و سختی آب آکواریوم میشود. خاک و بستر فعال جزء عوامل مؤثر در پارامترهای شیمیایی آب بوده و با کاهش خاصیت اسیدی آب علاوه برافزایش میزان جذب مواد مغذی توسط گیاهان، شرایط زندگی را برای میگوها و سایر موجودات زنده آسانتر میکند.
باکتریهای نیتروژنخوار که مهمترین نقش در چرخه نیتروژن را بر عهدهدارند با کلنی سازی بر روی سطح بستر که مملو از خلل و فرج است، ترکیبات سمی نیتروژن را جذب کرده و در تصفیه بیولوژیکی آکواریوم بهعنوان مکمل فیلتراسیون آکواریوم مشارکت میکنند.
مواد مغذی بستر آکواریوم گیاهی
موجودات زنده برای ادامه حیات نیازمند مواد مغذی (Nutrient) بوده که آنها را از روشهای مختلفی تأمین میکنند. مواد مغذی به ترکیبات و عناصری گفته میشود که یک موجود زنده برای رشد و تکثیر خود به آنها نیاز داشته و کمبود این عناصر باعث به وجود آمدن بیماری و نقص در آنها خواهد شد.
حیوانات و آغازیان بهوسیله سیستم گوارش خود غذا را هضم و مواد مغذی موردنیاز خود را تأمین میکنند. روش جذب و مصرف مواد مغذی در گیاهان با سایر موجودات متفاوت بوده و همه گیاهان بهویژه گیاهان آب شیرین مواد مغذی را از طریق ریشه و برگ خود جذب کرده و برای نیازهای مختلف خود جذب میکنند.
مواد مغذی در گیاهان به دودسته ریزمغذیها (Micronutrients) و درشت مغذیها (Macronutrients) تقسیم میشوند که هر یک از آنها را به روشی خاص از محیط پیرامون خود جذب میکند. ریزمغذیها عناصری هستند که مصرف کمتری نسبت به درشت مغذیها داشته و علاوه بر نقش فرعی در سوختوساز گیاه برای ساخت و ترمیم بافت و تنظیم فرایندهای موردنیاز گیاه به کار میروند.
عناصر درشت مغذی برای تولید انرژی مورداستفاده قرارگرفته و حجم اصلی انرژی موردنیاز گیاه را تأمین میکند. درشت مغذیها به دو نوع عناصر مغذی غیر معدنی و عناصر مغذی معدنی تقسیم میشوند.
درشت مغذیهای آکواریوم
عناصر کربن (C)، هیدروژن (H)، اکسیژن (O)، نیتروژن (N)، فسفر (P)، پتاسیم (K)، منیزیم (Mg)، گوگرد (S) و کلسیم (Ca) پرمصرفترین مواد مغذی موردنیاز گیاه هستند که در حجم انبوه برای تأمین انرژی موردنیاز آنها مصرفشده؛ به همین دلیل به این عناصر درشت مغذی گفته میشود. عناصر درشت مغذی شامل کربن (C)، هیدروژن (H)، اکسیژن (O)، نیتروژن (N)، فسفر (P)، پتاسیم (K)، منیزیم (Mg)، گوگرد (S) و کلسیم (Ca) بوده که به دو نوع معدنی و غیر معدنی تقسیم میشوند.
عناصر درشت مغذی غیر معدنی شامل چهارعنصر کربن (C)، نیتروژن (N)، هیدروژن (H) و اکسیژن (O) هستند که بهطور مستقیم توسط ریشه گیاه قابلجذب نبوده بلکه بهصورت محلول در آب و یا پس از تجزیه توسط باکتریهای ویژهای که در بستر زندگی میکنند، توسط ریشه گیاه قابلجذب میشوند. عناصر درشت مغذی غیر معدنی در هوا و آب به فراوانی وجود داشته و جذب این عناصر توسط گیاهان مستلزم استفاده از تجهیزات مناسب آکواریوم پلنت شامل فیلتر، نور مناسب و سیستم CO2 هست.
سایر عناصر درشت مغذی معدنی شامل فسفر (P)، پتاسیم (K)، منیزیم (Mg)، گوگرد (S) و کلسیم (Ca) جزء مواد مغذی معدنی محسوب میشوند. عناصر درشت مغذی معدنی به عناصری گفته میشود که در خاک بهصورت طبیعی وجود داشته و توسط گیاه بهصورت مستقیم قابلجذب هستند.
در بین درشت مغذیها عناصر نیتروژن (N)، فسفر (P) و پتاسیم (K) بیشتر از سایر عناصر مصرف میشود؛ به همین دلیل به درشت مغذی اصلی معروف بوده و در برخی از محلولها و کودها صرفاً حاوی این عناصر بوده که به نام کودهای NPK شناخته میشوند. سایر عناصر درشت مغذی شامل منیزیم (Mg)، گوگرد (S) و کلسیم (Ca) بهعنوان درشت مغذی ثانویه شناخته میشوند.
نیتروژن (N): نیتروژن یکی از مواد مغذی غیر معدنی است که برای رشد گیاهان آب شیرین ضروری بوده و بخش زیادی از بدن آنها را تشکیل میدهد. همانطور که در مقاله چرخه نیتروژن به آن اشاره کردیم نیتروژن مادهای سمی است که در فضولات موجودات زنده و اجزای بدنه مرده آنها بهصورت ترکیبات مختلفی شامل آمونیاک، نیتریت و نیترات بهوفور یافت میشود.
فسفر (P): فسفر نیز همانند نیتروژن یکی دیگر از درشت مغذیهای اصلی است که بهصورت فسفات PO4 در فضولات موجودات زنده آکواریوم و باقیمانده غذای آنها بهوفور یافت شده و در صورت وجود متناسب تعداد ماهی با حجم پوشش گیاهی، فسفر موردنیاز گیاهان توسط ماهیها تأمین خواهد شد.
پتاسیم (K): پتاسیم سومین درشت مغذی موردنیاز گیاهان آکواریوم است که مقدار آن معمولاً کمتر از مقدار موردنیاز گیاهان بوده و بایستی متناسب با مقدار نور و دیاکسید کربن بهصورت دورهای مقداری از آن به آب آکواریوم پلنت افزوده شود.
منیزیم (Mg): منیزیم یکی از درشت مغذیهای ثانویه است که بهصورت کاتیون منیزیم بهوفور در آب شهری وجود داشته و توسط ریشه گیاه بهراحتی قابلجذب است.
گوگرد (S): گوگرد یا سولفور همانند منیزیم جز درشت مغذیهای ثانویه بوده و بهوفور در آب وجود داشته و وجود آن برای ادامه حیات گیاهان آبزی لازم و ضروری است.
کلسیم (Ca): کلسیم یکی دیگر از درشت مغذیهای ثانویه است که همانند گوگرد به مقدار کافی در آب شهری وجود داشته و با سیفون منظم آب مقدار موردنیاز آن برای گیاهان تأمین خواهد شد.
ریزمغذیهای آکواریوم
در بین مواد مغذی عناصر آهن (Fe)، روی (Zn)، منگنز (Mn)، بُر (B)، مس (Cu)، مولیبدن (Mo) و كلر (Cl) به مقدار بسیار کمی توسط گیاهان مصرف میشوند به همین دلیل به آنها ریزمغذی گفته میشود. عناصر ریزمغذی در بستر بهراحتی در دسترس گیاه بوده و بهصورت مستقیم توسط ریشه گیاه جذب میشوند به همین دلیل بهسرعت اثر خود را بر روی گیاهنشان میدهند.
آهن (Fe): ترکیبات آهن ازجمله آهن فروس Fe+2 برای رشد گیاهان آکواریوم ضروری بوده که مقدار موردنیاز آن به مقدار نور و دیاکسید کربن آکواریوم گیاهی بستگی دارد. گیاهان مختلفی با توجه به نوع، نژاد و رنگ برگهای خود به مقادیر متفاوتی از آهن نیاز داشته و برای تأمین کمبود آن میبایست بهصورت دورهای کودهای محلول و جامد حاوی آهن را به آب آکواریوم اضافه نمود.
کلر (Cl-): بسیاری کلر موردنیاز گیاهان یا همان فرم یونی کلر را با کلریک اسید (Cl2) آبلولهکشی که برای موجودات زنده آبزی کشنده است اشتباه میگیرند درصورتیکه یون کلر نوعی ریزمغذی است که مقدار کم آن برای گیاهان ضروری بوده و به مقدار کافی در آبلولهکشی یافت میشود.
بور (B): بور یکی دیگر از ریزمغذیهای موردنیاز گیاهان آبزی است که بهصورت اسید بوریک B(OH)3 و یون بورات توسط ریشه گیاه جذب میشود.
مس (Cu): مس جزء عناصر ریزمغذی سمی بوده که برخی از گیاهان آبزی به مقدار بسیار کمی از آن نیاز دارند.
مولیبدن (Mo): مولیبدن یکی دیگر از ریزمغذیهایی که گیاهان برای متابولیسمهای مربوط به نیتروژن و رشد خود به مقدار کمی از آن نیاز داشته که در مقادیر بسیار اندک در کودهای مالتی وجود دارد.
روی (Zn): روی یا زینک یکی دیگر از عناصر ریزمغذی است که به مقدار کافی در آبلولهکشی و کودهای محلول وجود داشته و وجود آن برای تنظیم مقدار رشد گیاهان ضروری است.
انواع بستر آکواریوم گیاهی
بستر و خاک آکواریوم گیاهی به دو نوع بستر کامل (Complete substrate) و بستر حاوی مواد مغذی (Base layers) تقسیم میشوند که استفاده از هر یک از آنها دارای مزایا و معایبی است. طراحان آکواریوم بایستی با آگاهی از ویژگی، طول عمر انواع خاک و بستر آکواریوم متناسب به نیاز خود از آنها استفاده نماید.
بستر مناسب آکواریوم گیاهی برای دو سال مناسب بوده که متناسب با شرایط نگهداری آکواریوم و پارامترهای شیمیایی آب بهمرور پودر شده و نیازمند تعویض خواهند بود. برای کسانی که نیاز به کود دهی در بازههای زمانی کوتاهتری هستند توصیه میکنیم از سایر انواع کود محلول، کپسولهای فشرده میلهای و قرصی شکل استفاده کنند.
خاک و بستر کامل
خاک و بستر کامل آکواریوم گیاهی حاوی مواد مغذی موردنیاز گیاهان بوده که بهصورت گرانول، در سایزهای مختلفی تولیدشده و در آکواریوم بهمرورزمان براثر واکنشهای شیمیایی و حرکت ریشه گیاه پودر شده و مواد مغذی موجود در آن آزاد میشود. بسترهای کامل ظاهری شبیه ماسه داشته و از بافتی نرمتر از ماسه برخوردار هستند که در رنگ و برندهای متنوعی تولید میشوند که در بین انواع بستر کامل آکواریوم گیاهی به کودهای آمازونیا، مالایا و آفریکانای ساخت شرکت ADA ژاپن، شرکت AZOO و شرکت ISTA میتوان اشاره کرد.
بسترهای حاوی مواد مغذی
بسترهای حاوی مواد مغذی آکواریوم گیاهی ظاهری شبیه خاک داشته به همین دلیل بدون شن روی آن، آب بهشدت گلآلود خواهد شد. بسترهای حاوی مواد مغذی برای استفاده در دورههای دو ساله مناسب بوده به همین دلیل پسازاین دوره بایستی مجدداً تعویض شوند.
برای استفاده از بسترهای حاوی مواد مغذی ابتدا یک الی دو سانتیمتر از این بستر را در کف آکواریوم ریخته و سطح آن را با سه الی چهار سانتیمتر ماسه شسته شده بپوشانید تا علاوه بر ایجاد فضایی برای ریشهزایی گیاهان، از حل شدن و گلآلود شدن آب جلوگیری گردد.
آکوآ بیسیس (Aqua Basis) یکی از کودهای حاوی مواد مغذی است که توسط شرکت معروف JBL تولیدشده و حاوی مواد مغذی موردنیاز گیاهان آب شیرین هست.
همزیستی ریشه گیاه با باکتریهای بستر
موجودات زنده برای رشد و تکثیر خود نیازمند جذب مواد مغذی هستند که از طریق مختلف آن را جذب و مصرف میکنند. ترکیبات حاوی عناصر مغذی موردنیاز گیاهان به سه دسته ترکیبات مغذی معدنی، غیر معدنی و آلی تقسیم میشوند که هرکدام از آنها به روشی خاص توسط ریشه گیاه جذب میشود.
عناصر مغذی معدنی به عناصری گفته میشود که بهطور طبیعی بر روی زمین یا زیرزمین بهصورت ترکیبات فلزی وجود داشته و طی فرایندهای شیمیایی از خود نمک تولید کرده و بهصورت مستقیم توسط ریشه از بستر جذب میشوند. ترکیبات مغذی غیر معدنی به ترکیباتی گفته میشود که بهصورت طبیعی در بستر وجود نداشته و توسط ریشه گیاه بهصورت مستقیم قابلجذب نبوده بلکه بایستی بهصورت محلول در آب درآمده تا عناصر آن توسط ریشه گیاه قابلجذب شوند.
دسته دیگری از ترکیبات مغذی به نام ترکیبات آلی، حاوی ترکیبات کربنی بوده و در چرخه حیات زمین نقش کلیدی ایفا میکنند که در اثر فعالیت موجودات زنده تولید میشوند. موجودات زنده با مصرف مواد غذایی شروع به ترشح و دفع ترکیبات آلی کرده و پس از مرگ نیز حجم زیادی از ترکیبات آلی حاوی کربن و هیدروژن از بدن آنها که بهصورت مستقیم توسط ریشه گیاه قابلجذب نیستند باقی میماند.
باکتریهای مفیدی مانند Heterotrophic و Chemoautotrophic در بستر زندگی میکنند که نقش مهمی در اکسیداسیون فلزات سنگین و تسریع سیکل نیتروژن داشته و ترکیبات آلی را به مواد مغذی قابلجذب برای ریشه گیاه تبدیل میکنند. این باکتریها برای رشد و تکثیر نیازمند اکسیژن و مواد مغذی هستند که در اطراف ریشه گیاه بهوفور وجود داشته به همین دلیل این باکتری با کلنی سازی در اطراف ریشه گیاهان با جذب اکسیژن، ترکیبات آلی را به غیر آلی قابلجذب برای گیاهان قابلجذب تبدیل میکنند.
برخی از شرکتهای تولیدکننده تجهیزات آکواریومی اقدام به تولید مکملهایی مانند ADA Bacter 100 و ADA Clear Super کردهاند که برای تقویت و رشد باکتریهای بستر، بسیار مفید هستند.
عملکرد بستر و ریشه گیاه
گیاهان با رشد و گسترش ریشههای خود در خاک و کود علاوه برجذب مواد مغذی باعث آزاد شدن مواد مغذی و اسیدیتر شدن آن میشود. عملکرد ریشه در بستر آکواریوم پلنت به دلیل واکنشهای شیمیایی صورت گرفته در عناصر و ترکیبات قلیایی بستر با هیدروژن با بار مثبت آب و یونهای مثبت آزادشده توسط ریشه گیاه است.
بر اساس نظریه اسید و باز برونستد لاری، اسیدها دهنده پروتون و بازها یا قلیاییها گیرنده آن هستند به همین دلیل در واکنشها صورت گرفته بین ریشه گیاه و بستر کشت آکواریوم که مملو از عناصر و مواد مغذی قلیایی با بار مثبت هستند؛ این عناصر بهشدت بار منفی را ازدستداده و بار مثبت جذب میکنند.
ترکیبات قلیایی در مجاورت هیدروژن بار مثبت واکنش داده و بار مثبت آنها را جذب کرده و با افزایش میزان هیدروژن با بار مثبت، خاصیت اسیدی خاک بیشتر شده و Ph کاهش مییابد. کلسیم و منیزیم (Ca 2 + , Mg 2 +) علاوه بر نقشی که در افزایش سختی آب دارند، دو فلز قلیایی معدنی خاک محسوب میشوند که با جذب پروتونهای هیدروژن، علاوه بر کاهش سختی آب و باعث کاهش Ph آب نیز میشود.
یونهای هیدروژن علاوه بر واکنش با کلسیم و منیزیم خاک با یونهای کربنات هیدروژن نیز واکنش داده و دیاکسید کربن، آب و اسیدکربنیک تولید میکنند که باعث کاهش سختی آب میشود. ریشه گیاه با آزادسازی یونهای مثبت علاوه بر مشارکت در واکنشهای شیمیایی، این یونها را با کاتیونهای مواد مغذی معدنی مانند آمونیوم و پتاسیم جابهجا کرده و این مواد مغذی را جذب میکند.
همه مواد مغذی موردنیاز گیاه با این روش بهوسیله ریشه گیاه قابلجذب نبوده و تنها بخشی از مواد مغذی از این طریق جذب میشوند. ریشه گیاه با واکنشهای مداوم شرایط زندگی را برای زندگی باکتریهای ویژهای که در اطراف ریشه زندگی میکنند فراهم کرده و این باکتریها با تبدیل مواد آلی، اکسیداسیون فلزات سنگین و تسریع سیکل نیتروژن بهصورت منظم ترکیبات آلی را تجزیه و به مواد مغذی قابلجذب برای ریشه گیاه تبدیل میکنند.
ماندگاری خاک و بستر آکواریوم گیاهی
برندهای مختلف خاک مخصوص آکواریوم گیاهی از ترکیب عناصر متفاوتی ساخته و در دمای مختلفی پخته میشوند؛ به همین دلیل برخی از بسترها دارای بافتی متراکمتر از سایر بسترها بوده و دیرتر پودر شده و مواد مغذی آنها آزاد میشوند. یکی از دلایل ماندگاری بستر تراکم بافت آن بوده ولی این به معنای کیفیت بیشتر کودهای متراکم نیست بلکه خاک مناسب آکواریوم گیاهی، بایستی ضمن امکان نفوذ و حرکت ریشه در آن بهمرور پودر شده تا ترکیبات و مواد مغذی آن آزادشده تا توسط ریشه گیاه جذب شود.
طول عمر بستر و خاک آکواریوم گیاهی به میزان پارامترهای شیمیایی ازجمله مقدار خاصیت اسیدی آب و سختی آب وابسته است زیرا با افزایش این پارامترها، واکنشهای شیمیایی بستر با آب و ریشه گیاه افزایشیافته و فلزات قلیایی خاک در واکنشهای شیمیایی با جذب پروتون علاوه بر کاهش PH باعث کاهش سختی آب میشوند. بهمرور با حرکت ریشه گیاه بین گرانولهای بستر آکواریوم گیاهی، بستر پودر و مواد مغذی آن آزادشده و توانایی آن در تبادل بار مثبت (کاتیون) در واکنشهای شیمیایی کاهش مییابد.
در بیشتر مناطق کشورمان آبلولهکشی شهری دارای ترکیبات آهکی است که حاوی مقادیر زیادی از کلسیم و منیزیم بوده که واکنش شیمیایی بستر را افزایش داده و باعث کاهش عمر بستر خواهد شد. توصیه میکنیم در مناطقی که آب شهری آنها دارای ترکیبات آهکی است در آکواریومهای خود از آب تصفیهشده یا RO استفاده نمایند.
طول عمر مفید بستر و خاکهای معتبر آکواریوم دو سال بوده که متناسب با پارامترهای شیمیایی آب مقدار آن تغییر کرده و نیاز با تعویض خواهند داشت. با استفاده از کودهای محلول بهعنوان مکمل در آب آکواریوم و یا با قرار دادن کپسول و قرصهای فشرده کنار ریشه گیاهان میتوان طول عمر بستر را افزایش داد.
کپسولهای فشرده ADA Multi Bottom برای گیاهان معمولی آب شیرین و ADA Iron Bottom برای اچینودوروس (Echinodorus) و کریپتون (Cryptocoryne) دو نمونه از مکملهای ایدهآل هستند که در آکواریومهای پلنت مورداستفاده قرا میگیرند. برای قرار دادن مکملهای فشرده در بستر، بهوسیله یک انبر مکمل را گرفته و آن را باکمی فاصله از ریشه در عمق بستر قرا میدهند تا بهمرور توسط ریشه جذب شود.
عوامل مؤثر در انتخاب بستر آکواریوم گیاهی
انتخاب خاک مناسب برای آکواریوم به عواملی مانند نور، مواد مغذی، میزان دیاکسید کربن (CO2)، نوع گیاهان آبی مدنظر، سبک طراحی آکواریوم، نوع موجودات زنده آکواریوم و تجهیزات بهکاررفته در دکور وابسته است. مهمترین عامل در رشد گیاهان آکواریومی، میزان نور آکواریوم بوده زیرا گیاهان آب شیرین با جذب نور و عمل فتوسنتز انرژی موردنیاز را برای رشد خود تأمین کرده و با جذب مواد مغذی از بستر آکواریوم مراحل رشد را طی میکنند.
بخش عمده مواد مغذی موردنیاز گیاهان آبی توسط ریشه آنان از طریق بستر و بخشی دیگر نیز توسط محلول کودهای مایع تأمین میشود. یکی دیگر از عوامل مؤثر در خرید کود آکواریوم پلنت میزان دیاکسید کربن (CO2) محلول در آب، تراکم و نوع گیاهان آبزی آکواریوم است. آکواریومهای گیاهی با نور و تراکم کم و متوسط به دیاکسید کربن کمتری نیاز داشته درنتیجه به مواد مغذی کمتری برای گیاهان نیاز خواهند داشت؛ درحالیکه در آکواریومهای گیاهی با نور و تراکم بالا، گیاهان به دیاکسید کربن بیشتری برای فتوسنتز نیاز داشته و نیاز گیاهان به مواد مغذی افزایش خواهد یافت.
رشد و تکثیر گونههای مختلف گیاهان آبزی نیازمند مواد مغذی متفاوتی هستند برای مثال دستهای از گیاهان آبزی به نام اپیفیتها برای کشت نیازمند بستر نبوده و مواد مغذی موردنیاز خود را بهطور مستقیم از آب آکواریوم جذب کرده و برخی از گیاهان نیز به مواد مغذی کمی نیاز داشته و استفاده از شن بهعنوان بستر پاسخگوی نیاز آنها خواهد بود. مجموعه تنگیتو با تکیه به تجربیات یک دهه خود و استفاده از ماهیهای مقاوم و گیاهانی که به مواد مغذی کمی برای رشد خود نیاز دارند با شعار پلنتاریوم رقیب آکواریوم موفق به طراحی پلنتاریوم با بستر شنی شده که با استقبال دوست داران طبیعت مواجه شده است.
سبک طراحی آکواریوم یکی دیگر از مواردی است که در انتخاب بستر و خاک آکواریوم نقش مهمی را ایفا میکند زیرا بستر مورداستفاده در آکواریوم بایستی با سبک طراحی آکواریوم همگن باشد. بستر بهعنوان یکی از اجزای دکوراسیون آکواریوم بایستی با چوب و صخره آکواریوم همگن بوده تا منظره از دید بیننده طبیعی به نظر برسد.
برخی از انواع بستر با تغییراتی که در پارامترهای شیمیایی آب ایجاد میکنند میتوانند شرایط زندگی را برای موجودات زنده آکواریوم آسان و یا سخت کنند. موجودات زنده آکواریوم به پارامترهای شیمیایی آب واکنشهای متفاوتی نشان داده و در بازه مشخصی از پارامترهای شیمیایی از بهترین رشد برخوردار خواهد بود؛ برای مثال میگوهای آب شیرین تا مشخصی از خاصیت اسیدی آب زنده بوده و در مقابل سختی آب بهشدت آسیبپذیر هستند.
یکی از نکات حائز اهمیت در کودهای آکواریوم گیاهی سایز متفاوت گرانولهای آنها است زیرا در صورت یکسان بودن سایز آنها، بهمرور بستر آکواریوم در اثر فشار هیدرولیکی ناشی از وزن آب و تجهیزات داخلی آکواریوم متراکم شده و علاوه بر جلوگیری از گردش آب، حرکت ریشه گیاه را کند خواهد کرد به همین دلیل بایستی اندازه گرانولهای کودهای آکواریوم پلنت متناسب با حجم آب آکواریوم باشد.
بسترسازی آکواریوم گیاهی
در آکواریوم گیاهی بستر بهعنوان مکان کاشت و رشد گیاهان آبزی مهمترین نقش را ایفا کرده به همین دلیل آموزش استفاده از آنیکی از ضروریترین موارد در آموزش طراحی آکواریوم آب شیرین است. تنوع زیاد بسترهای آکواریوم گیاهی موجود در بازار و عدم وجود منابع فارسی برای آموزش بسترسازی آکواریوم گیاهی باعث سردرگمی افراد مبتدی در این زمینه شده است به همین دلیل تصمیم گرفتیم با استفاده از تجربیات شخصی و روشهای شرکتهای سازنده بستر آکواریوم گیاهی اقدام به آموزش روشهای بسترسازی آکواریوم کنیم.
برندهای مختلف متناسب با کود و بستر خود از مواد افزودنی و روش متفاوتی برای بسترسازی آکواریومهای پلنت استفاده میکنند که در بین آنها شرکت ADA پیشروترین برند تولید تجهیزات آکواریوم بهویژه بستر آکواریوم گیاهی و مواد افزودنی آن است. شرکت ADA مبتکر برخی از سبکهای طراحی آکواریوم بوده و درزمینه آموزش راهاندازی و معرفی تجهیزات آکواریوم گیاهی جزء قدرتمندترین برندها محسوب میشود.
روشهای بسترسازی شرکت ADA جزء استانداردترین و حرفهایترین روشهای بسترسازی محسوب میشود؛ به همین دلیل بسیاری از طراحان حرفهای آکواریوم از این روشها استفاده کرده و برخی دیگر نیز با ترکیب روشهای این شرکت با روشهای سایر برندها اقدام به بسترسازی میکنند که بهمرور و افزایش تجربه در این زمینه میتوانید به بهترین عملکرد دستیابید.
شرکت ADA به طراحان آکواریوم توصیه میکند برای بسترسازی از آموزشها و مواد افزودنی این شرکت استفاده نمایند؛ به همین دلیل ابتدا به تشریح برخی از مواد افزودنی این شرکت پرداخته سپس تعدادی از روشهای بسترسازی را بیان خواهیم کرد. شرکت ADA از Power Sand، ADA Bacter 100، ADA Clear Super، ADA Tourmaline، ADA Aqua Soil Amazonia و ADA Amazonia برای بسترسازی استفاده میکند که هر یک از آنها نقش ویژهای در رشد و ریشهزایی گیاهان ایفا میکنند.
همانطور که در قسمتهای قبلی به آن اشاره کردیم بستر تمام مواد مغذی موردنیاز گیاهان آبی را در اختیار آنها قرار داده ولی استفاده از شن و سایر افزودنیها در لایه زیرین بستر علاوه بر تسریع در ریشهزایی گیاهان باعث بهبود شرایط و طول عمر بستر خواهد شد. سایزهای مختلف گرانولهای Power Sand حاوی مواد مغذی بوده که علاوه بر تأمین بخش از مواد مغذی گیاهان آکواریوم باعث افزایش گردش آب در زیر بستر درنتیجه پخش یکنواخت گرما و اکسیژن در تمامی نقاط آکواریوم بهویژه زیر بستر شده که سبب افزایش رشد گیاهان خواهد شد.
بسیاری از طراحان آکواریوم از پوکه معدنی یا سنگریزههای متخلخل آتشفشانی در زیر بستر برای شیب دهی و افزایش ضخامت بستر بهجای Power Sand استفاده میکنند، تخلخل بالای شن علاوه برافزایش گردش آب در زیر بستر مکانی مناسب برای کلنی سازی باکتریهای مفید آکواریوم محسوب میشود که باعث بهبود رشد گیاهان میشود. توصیه میکنیم برای جلوگیری از مخلوط شدن شن با بستر روی آن از یکلایه تور (مانع حرکت ریشههای گیاهان در شن نشود) بر روی شن استفاده کنند.
در بسترسازی از شن و بستر در سایزهای مختلف استفاده کنید زیرا بستر به دلیل وزن آب و تجهیزات آکواریوم همراه تحتفشار هیدرولیکی رو به پایین بوده و بهمرور فاصله بین گرانولهای آنها کاهشیافته و متراکم و سفت میشوند. تراکم بیشازحد گرانولهای بستر باعث به وجود آمدن سیکل غیر هوازی در زیر بستر شده و مانع گردش مناسب آب و حرکت ریشه گیاه، درنتیجه رشد نامطلوب گیاهان خواهد شد.
با توجه به وجود فشار هیدرولیکی در آکواریوم بهمنظور حفظ طولانیمدت بستر در شرایط ایده آل توصیه میکنیم در انتخاب سایز شن و بستر آکواریوم گیاهی به اطلاعات چاپشده بر روی پاکت آن مراجعه نموده و متناسب با حجم آب آکواریوم از بستری با سایز مناسب استفاده کنید.
ADA Bacter 100 حاوی باکتریهای سودمند غیرفعال بوده که پس از آبگیری آکواریوم فعالشده و بهسرعت باعث رشد باکتریهای مفید در آکواریوم میشوند. ADA Clear Super پودری مشکیرنگ است که از کربن فعال با اسیدها و ترکیبات آلی ساختهشده و باعث رشد باکتریهای مفید میشود. ADA Tourmaline BC نیز یک ماده معدنی است که با پودر زغال چوب بامبو ترکیبشده است.
بستر ADA Aqua Soil Amazonia دارای گرانولهای بزرگی است که احتمال از ریشه درآمدن گیاهان را افزایش میدهد به همین دلیل بر روی آن از بستر ADA Amazonia که گرانولهای آن از بستر ADA Aqua Soil Amazonia کوچکتر است استفاده میشود. بستر ADA Amazonia علاوه بر استفاده در طراحی سبک ایواگومی، برای پر کردن شکاف بین گرانولهای کود ADA Aqua Soil Amazonia و کمک به گسترش ریشهزایی گیاهان آبزی بهکاربرده میشود.
بسترسازی آکواریوم گیاهی به روش ساده
یکی از سادهترین روشها برای بسترسازی آکواریوم پلنت روشی است که شرکت ADA با استفاده از مواد افزودنی تولیدشده توسط خود به آن توصیه کرده است لذا برای شروع به تشریح آن پرداخته و در ادامه تا حد توان اشارهای به سایر روشها و تفاوتهایشان خواهیم داشت. برای بسترسازی ابتدا مقداری ADA Bacter 100 در کف آکواریوم ریخته سپس یکلایه نازک Power Sand را کف آکواریوم بریزید و سطح آن را بهطور یکنواخت صاف کنید.
ترکیبات دیگری برای تسریع چرخه نیتروژن و فرآیندهای ریشهزایی مانند ADA Bacter 100، ADA Clear Super و همچنین پودر تورمالین (ADATourmaline BC) روی Power Sand پخشکنید. طراحان آکواریوم با توجه به نوع بستر از مواد افزودنی مختلفی در بسترسازی استفاده کرده و برخی از آنها مواد افزودنی محصولات شرکت ADA استفاده نکرده و بهجای Power Sand از شن و یا پوکه معدنی استفاده کرده و مواد افزودنی برندهای دیگر را بر روی آن میریزند.
پس از پخش کردن مواد افزودنی کود ADA Aqua Soil Amazonia را برای ایجاد شیب بریزید.
سپس لایهنازکی از ADA Amazonia روی آن پخشکنید.
عناصر Hardscape را نصب نمایید.
گیاهان آبزی را با پنس بکارید و تا زمان اتمام کاشت آنها سطح آنها را با آب غبار پاشی کنید.
پس از کاشت گیاهان آبزی، آکواریوم را آبگیری نمایید.
تجهیزات آکواریوم را نصب نموده و آکواریوم خود را راه اندازی کنید.
بسترسازی آکواریوم گیاهی با شن تزیینی
درروش بسترسازی با شن تزئینی مراحل ریختن افزودنیها همانند روش قبل بوده و تنها تفاوت این روش با روش قبل استفاده از شنهای تزیینی است که در ادامه مراحل انجام آن را بیان خواهیم نمود. ابتدا با مدنظر قرار دادن طرح خود با استفاده از طلق مرز نواحی طرح را مشخصی کرده و آنها را بهوسیله تکه سنگ یا چسبکاغذی در جای خود محکم کنید.
مطابق روش قبل در نواحی مشخصشده مواد افزودنی و بستر را ریخته و در محل مدنظر خود شن تزیینی را بریزید. توصیه میکنیم برای جلوگیری از مخلوط شدن بستر و شن از یکلایه تور روی شن قرار داده سپس بستر را بر روی آن بریزید.
بسیاری از طراحان آکواریوم برای صرفهجویی در مصرف بستر، صرفاً در بخشهایی از طرح که قصد کاشت گیاه در آن نواحی رادارند از بستر استفاده کرده و بقیه قسمتهای را با شن تزئینی متناسب با طرح و سبک خود استفاده میکنند. سطح بستر را در همه نواحی تراز کرده و مقوا را بردارید.
متناسب با طرح مدنظر خود از تعدادی سنگ یا گیاه برای پنهان کردن و طبیعی نمودن خط مرزی جداکننده، استفاده کرده و باقی طرح خود را پیادهسازی کنید.
برخی از طراحان آکواریوم در نواحی که بستر و شن بدون هیچ مانعی به هم میرسند؛ برای پیشگیری از مخلوط شدن آنها از طلق شفاف پلاستیکی بین آنها استفاده کرده و آنها را بهخوبی در جای خود محکم کنید تا پس از آبگیری از محل خود خارج نشود. پس از رشد گیاهان، ریشههای گیاه گرانولهای بستر را در کنار هم نگهداشته و از مخلوط شدن کود آکواریوم با شن جلوگیری کرده و جداکننده از بستر خارج میشود.
پس از بسترسازی شروع به چیدن عناصر Hardscape میکنیم. لازم به ذکر است از این مرحله به بعد از طرح دیگری برای ادامه آموزش استفاده خواهیم کرد.
بقیه عناصر Hardscape را چیده و از صخره آکواریوم بهعنوان مانع و مرز بستر استفاده میکنیم.
شن تزئینی را ریخته و بهوسیله قلممو یا برس سطح آن را صاف و تراز میکنیم.
برای طبیعی شدن منظره سنگهای کوچک را به طرح اضافه میکنیم.
محل درز و مخلوط شدن بستر و شن (دایره قرمز) را پیدا کنید.
بهوسیله سنگ های کوچک آکواریوم شکافهای کوچک و محل درز بستر به شن را ببندید.
اجزاء کوچکتر عقب و جلو منظره آکواریوم را به آن اضافه کنید.
گیاهان آبزی را کاشته و از گیاهان اپیفیت بهویژه خزه در بین شکافها استفاده کنید. برای طبیعی به نظر رسیدن منظره و جلوگیری از تماس مستقیم سنگ با شیشه از خزه بین آنها استفاده نمایید.
نگهداری از بستر آکواریوم گیاهی
بستر و کود آکواریوم مانند سایر تجهیزات ضروری آکواریوم نیاز به نگهداری داشته و با رعایت برخی از نکات طول عمر آن را افزایش خواهد یافت. آب آکواریوم به دلیل وجود پارامترهای شیمیایی در آن با بستر و خاک آکواریوم پلنت واکنشهای شیمیایی داده و بهمرور تبدیل به پودر شده و مواد مغذی خود را آزاد میکند؛ به همین دلیل یکی از مهمترین نکات در نگهداری خاک کود آکواریوم استفاده از آب با کمترین مقدار املاح و ترکیبات آهکی است.
مدفوع، فضولات موجودات زنده و بقایای غذای آنها در کف تهنشین شده و بهمرور تبدیل به لجن خواهد شد. لجن تهنشین شده علاوه بر تغییر پارامترهای شیمیایی آب باعث رشد جلبک قهوهای و خراب شدن ریشههای گیاهان، کاهش نفوذپذیری ریشه گیاهان در کود، کاهش گردش درنتیجه رشد جلبکهای سبز آبی و کاهش عمر مفید بستر میشود.
سادهترین راه برای پیشگیری از تشکیل لجن سیفون دورهای کف بستر هست. برای سیفون کردن لجن و مواد تهنشین شده کافی سر شلنگ یا سیفون آکواریوم را به سطح کود آکواریوم نزدیک کرده و آن را لای گیاهان متراکم حرکت دهید، با این کار عمل مشاهده خواهید که حجم زیادی از فضولات و لجن از سیفون به سمت خارج هدایت میشود.
رشد جلبکهای سبز آبی بین سطح شیشه آکواریوم و خاک آکواریوم یکی دیگر از دغدغههای صاحبان آکواریوم است که عدم توجه به آن میتواند باعث گسترش آلودگی در بستر و سایر مناطق آکواریوم شود. برای حذف این آلودگیهای کافی است با استفاده از یک کاردک نازک آن را تراشیده و قبل از مخلوط شدن و پخش شدن آلودگی با آب آکواریوم، با استفاده از شلنگ و سیفون آن را از آکواریوم سیفون نمایید.
پس از املاح آب و تجمع لجن در سطح آکواریوم مهمترین عامل در نگهداری کود آکواریوم کاهش سرعت فرسایش خاک آکواریوم گیاهی است که بهراحتی با چند عمل ساده میتوان تا حد زیادی سرعت آن را کاهش داد. در بسیاری از طرحها برای ایجاد عمق میدان از سطح شیبدار استفاده میشود برای کاهش سرعت فرسایش کود آکواریوم و تثبیت شیب آن توصیه میکنیم موانع طبیعی مانند صخره آکواریوم را بهصورت عمودی در خاک فروکنید.
یکی دیگر راههای کاهش سرعت فرسایش و کاهش شیب کود آکواریوم قرار دادن ورقههای پلاستیکی بهصورت زاویهدار در آن هست؛ برای این کار ورقههای پلاستیکی را بهنحویکه مقداری از سر آن بیرون باشد در خاک فروکنید تا پس از رشد ریشه گیاهان و تثبیت بستر توسط ریشه این ورقهها را خارج نمایید.
در بسیاری از مواقع بستر توسط برخی موجودات زنده مانند میگو و ماهیهای کف خوار جابهجا میشود که برای جلوگیری از آن میتوان سطح را با کاشت انواع چمن و گیاهان ساقهای بپوشانید و در شکافها و برخی از مناطقی که امکان کاشت گیاه وجود ندارد از گیاهان اپیفیت بهویژه خزههای متراکم که روی سطح صخره و چوب رشد کردهاند استفاده نمایید.
با سپاس از اینکه سایت تنگیتو را برای مطالعه این مقاله انتخاب کردید